تاریخچه شهرنشینی در ایران باستان(قسمت دوم)

در دوره ساسانیان، برخلاف دوره های هخامنشیان و پارتیان، تعصبات مذهبی توسط موبدان و دستگاه حاکم به بالاترین حد خود رسید. تعداد بسیاری آتشکده و شهرها و مراکز مذهبی با سرمایه گذاری پادشاهان و زیر نظر موبدان ساخته شد( همان :51- 52 ).

به طور کلی شاهد این هستیم که هرچه در دوره ای اعتقادات مذهبی به خصوص در دربار شدید تر شده است، تعداد شهرها افزایش یافته است؛ زیرا حکومت ها برای عظمت بخشیدن و حفاظت از مذهب رایج سرزمین خود، دست به ساختن مراکز بزرگ و پر رونقی که فقط به امور مذهبی تعلق داشتند میزدند که این مراکز همان شهرها بودند. البته به این عوامل می توان انقلاب کشاورزی و پیدا شدن مازاد تولید را هم اضافه کرد، اما در اینجا به مهم ترین عوامل توجه شد.

• ·        تاریخچه شهرنشینی ایران باستان :

باید به خاطر داشت که قدمت زرتشت، قدمت تمدن و فرهنگ در ایران و در نتیجه یکجا نشینی و سپس شهرنشینی را بیان خواهد کرد. شاید به این دلیل که متون دینی و سرودهای زرتشت از عصری که آغاز کشاورزی است، حکایت می کند. پس ابتدا باید به تاریخ ظهور زرتشت در ایران پی ببریم و بعد گام به گام از این تاریخ فاصله بگیریم و سفر تاریخی خود را برای سیر در شهرهای اولیه جهان شروع کنیم.

برخی از محققین اروپایی زمان ظهور زرتشت را حدود ششصد سال پیش از میلاد فرض کرده اند. اما تاریخ دیگری که بسیار مورد توجه بیشتر مستشرقین و علمای ایرانی است، زرتشت را متعلق به شش هزار سال قبل از میلاد می داند(سلطان زاده ، 1362 : 44- 47 ) . از مجموعه اوستا کاملا مشخص است که متعلق به زمانی است که کشاورزی به عنوان شیوه ای نوین، تازه آغاز گردید. بر اثر کشفیات باستان شناسی، کشت گندم به صورت مصنوعی در نواحی بلخ حداقل از هفت هزار سال پیش از میلاد آغاز گردیده است. در نتیجه عصر زرتشت نیز تقریبا به همان نسبت به عقب باز میگردد و چون کشاورزی آغاز ده نشینی و سپس شهرنشینی است طبعا شهرنشینی در ایران تقریبا از پنج هزار سال پیش از میلاد باید به تدریج آغاز شده باشد( سلطان زاده ، 1362 :48 ). حال به سراغ اسناد دیگری میرویم تا تاریخ آنها را با این قدمتی که تا اینجا به دست آوردیم ، مقایسه کنیم.

طبق مطالعات باستان شناسی، که توسط اروپائیان مانند "دمرگان" و "دیولافوای" در خرابه های شوش، سابقه تمدن و فرهنگ و در نهایت شهرنشینی در ایران، به هفت هزار سال پ.م می رسد. یعنی از سومریان بین النهرین هم زودتر به شهرنشینی رسیده اند. مطابق کاوش ها و حفاری هایی که در تپه سیلک کاشان، به عمل آمده آثاری از ظروف سفالی و ابزارهای دیگر از فلزات به دست آمده که حکایت از وجود تمدن در حدود6500 سال پیش از این می کند. بنابراین مردمی از آن زمان در آنجا از مرحله چادر نشینی به کشاورزی و شهرنشینی رسیده اند. مطابق کاوش ها و حفاری هایی که در تپه سیلک کاشان به عمل آمده، آثاری از ظروف سفالی و ابزارهای دیگر از فلزات به دست آمده که حکایت از وجود تمدن در حدود 6500 سال پیش از این می کند. بنابراین، مردمی از آن زمان در آنجا از مرحله چادرنشینی به کشاورزی و شهرنشینی رسیده اند( فضایی ، 1390 : 370 ).

این سرزمین از زمان های دور محل زندگی اقوام و قبایل مختلف بوده است. از این رو، از آغاز شهرنشینی بومیان آنجا قبل از مهاجرت اقوام آریایی باید صحبت کرد( فضایی ، 1390 : 366 ).

حال به چند نمونه از کشفیات تازه انجام شده می اندازیم تا کمی عینی و مستند تر بحث را پیش ببریم. آثار به دست آمده از تورنگ تپه و شاه تپه در گرگان نیز، حاکی از آن است که از اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، مردمی از بومیان ایران درآن ناحیه به شهرنشینی رسیده و تمدنی نظیر تمدن و فرهنگ بومیان دامغان به وجود آورده اند( فضایی ، 1390 : 371 ). همچنین در تپه موشلان واقع در اسماعیل آباد، آثار کشف شده نشان می دهند که از حدود چهار هزار سال پیش از میلاد، مردمی به مرحله کشاورزی و شهرنشینی رسیده اند. و نیز در تپه کیان ( ژیان ) در نهاوند،آثار تمدنی که مربوط به اوایل هزاره دوم پیش از میلاد کشف شده است  و نمودار آن است که از آن زمان مردمی به تمدن و شهرنشینی رسیده بودند. اگر بخواهیم نگاهی به قدمت شهرنشینی در تپه حسن لو ( جنوب ارومیه ) و تپه مارلیک ( در گیلان ) بیندازیم، متوجه می شویم که در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در آن نواحی به مرحله کشاورزی و شهرنشینی رسیده و دارای تمدن شده اند( همان : 369- 372 ). آثار سکونت و شهرنشینی ابتدایی در شهر شوش از هزاره چهارم ق.م در عمق بیست و شش متری زیر زمین پیدا شده است. از جمله گورستانی که اطراف آن را با کاشی های نخودی رنگ به طرز زیبایی آراسته اند. در اواسط هزاره دوم شهر شوش رو به تکامل می رود و خانه هایی در مجاور خیابانهای مستقیمی که گاهی پهنای آن به نه متر می رسد ، ساخته می شود( سلطان زاده ، 1365 :56 ).

پس از حفریات و آزمایشهای انجام شده ، مشخص شده است که شهر سوخته در فاصله بین 1900 تا 2900 سال پیش از میلاد، یعنی حدود 5000 هزار سال پیش از این، در دهانه رود هیلمند در سیستان، دارای سکونت و آباد و همچنین دارای شمایلی از شهرنشینی بوده است( همان : 55 ).

اگر بخواهیم یک نتیجه گیری کلی کنیم باید بگوییم که به دلیل اینکه موضوع مورد بحث به چند هزار سال قبل بر می گردد و همه گفته ها و نظرات دانشمندان فقط میتوانند یکسری فرضیه باشند، تخمین دقیقی از تاریخ شهرنشینی ایران باستان نمی توان زد. اما با توجه به همین فرضیات قوی، می توان گفت که به نظر می رسد شهرنشینی ابتدایی در ایران از حدود پنج هزار سال قبل از میلاد آغاز شده است.

• ·         شهر در حکومت های مختلف :

در این قسمت می خواهیم توضیحاتی کوتاه درباره روند شهرنشینی در دوره ها و حکومت های مختلف ایران باستان بدهیم. حکومتهایی نظیر هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، سلوکیان و... که هرکدام به نحوی تاثیرات مختلفی بر روند شهرنشینی ایران گذاشتند.

•         آریایی ها و دولت ماد :

اقوام آریایی مستقر در جبال زاگرس و در دشتهای مرتفع آن با تشکیل دولت ماد، اولین اقوامی هستند که گذر تاریخی خود را از مرحله جوامع ساده روستایی– ایلی به جامعه شهری به انجام می رساندند. نتیجه چنین گذاری ایجاد اولین شهر–  قدرت در فلات ایران است: هگمتانه یا همان همدان. آنچه در دوران ماد رخ می دهد، نه شهرنشینی و یکجانشینی است، چون یکجانشینی قبلا رخ داده است و گواه بر آن، موجودیت جامعه روستایی است. این جمله هرودت که می گوید: « دیااکو بنیان گذار سلسله ماد بعد از رسیدن به قدرت و ساختن هگمتانه در میان دیوارهای آن به دور از چشم بیگانگان و مردم خویش می زیست»، گواه بر آن است که ما هنوز با پدیده شهر در معنای گسترده آن مواجه نیستیم، آنچه شکل گرفته، پیدایش مفهومی جدید در سازمان فضایی کشور است که به دنبال خود شکل جدید جامعه را نیز سبب خواهد شد. به طور کلی ، شهر در این مرحله عبارت است از قلعه ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقطه تجاری خاص که در دامنه و در پس دیوارهایش نقاط زیستی کوچک و بزرگ پراکنده اند( حبیبی ، 1386 : 6 و 7 ).

آریایی ها به هرجا که می رسیدند و مستقر می شدند، ابتدا در محل سکونت خود قلعه بزرگی می ساختند و نصف درونی آن را برای سکونت خود، و نصف بیرونی آن را جهت دام های خود اختصاص می دادند. همین قلعه های کوچک ابتدایی با گذشت زمان به صورت دهکده ها و قلعه های بزرگ و نهایتا شهرهای بزرگ تبدیل شدند؛ مانند شهر کهن همدان(فضایی ، 1390 : 379 ).

در نهایت باید به این نکته اشاره کرد که شهرهایی که در دوره مادها احداث شدند، بیشتر جنبه اداری- سیاسی داشتند؛ در آن هنگام نه توانایی و بنیان اقتصادی کشور در حدی بود که بازرگانی و تولید صنایع دستی را رونق بخشد که منجر به احداث شهرهای نوین شود و نه قدرت نظامی مادها به گونه ای بود که پهنه وسیعی را در بر گیرد تا امنیت راه ها را برای تجارتی ایمن مناسب کند( سلطان زاده ، 1365 : 11 ).

•         هخامشیان :

اما درباره حکومت هخامنشیان باید گفت که گستردگی قلمرو هخامنشی باعث شد که این حکومت با دولت – شهرهای بزرگ و پیشرفته آشنا شود. مثل استقرار بازار در شهر ، مبادلات عظیم بازرگانی و تجاری، استفاده از پول در معاملات و ... . نتیجه چنین آشنایی، قوام یافتن و معنا گرفتن جامعه شهری به معنای اخص گلمه بود. «شهر- معبد»، « شهر- قدرت» و « شهر- بازار» مفاهیمی هستند که در دوران هخامنشیان به وجود آمدند. در دوران هخامنشیان، شهر، دیگر در محدوده دیوارهای بلافصلش باقی نماند و معنایی منطقه ای پیدا کرد. همچنین ارتباطی دو سویه با روستاها داشت. به این شکل که هم به آنها هویت می بخشید و هم از آنها هویت می پذیرفت(حبیبی ، 1386 : 11 و  12 ).

پادشاهان هخامنشی، سرزمینهای پهناوری را تصرف کردند و برای نگهداری و اداره آن، تشکیلات نوینی پدید آوردند. کوروش در برخی از نواحی مرزی برای مراقبت از حدود و مرزهای کشور و حفظ آن در برابر حمله بیگانگان، مرکز و شهرهایی پی افکند( سلطان زاده ، 1365 : 11 ).

• ويژگي‌هاي عام شهرهاي هخامنشي:  در مركز شهر ارگ سلطنتي و در كنار آن محله‌هاي درباري قرار مي‌گرفت، پادگان نيز در ارگ جاي داشت. فضاي داخل ارگ به اندروني و بيروني تقسيم مي‌شد كه بيروني در ارتباط با باغي بود كه جشن‌ها و برخي از مراسم خاص در عمارت قصر داخل آن انجام مي‌شد. در فضاي مذكور تزيينات و تجملات فراوان تدارك ديده مي‌شد كه حشمت و عظمت دربار را به رخ ملاقات‌كنندگان بكشند. در شهر ميداني عمومي بود كه در فاصله‌اي اندك از دروازه شاهي قرار داشت. در اطراف ارگ و محله‌هاي درباري، محله‌هاي مسكوني و كوچه‌هاي شهر قرار داشته و برگرد آن نيز عموماً حصاری بلند از خشت ساخته مي‌شد(  سایت vista.ir).

•         ساسانیان :

روند احداث شهر توسط پادشاهان ساسانی، همواره از آهنگ ثابت و یکنواختی پیروی نمی کرده و فراز و شیبهای بسیار داشته است. در دوره هایی که پادشاهان قدرتمند بر کشور حاکم شدند، تعداد زیادی شهر احداث می شد، اما در اوقاتی که پادشاهان ضعیف بر تخت سلطنت جلوس می کردند و روسای خاندانهای بزرگ و زمین داران از اقتدار و نفوذ کافی برای رهبری و هدایت امور کشور در جهت منافع خود برخوردار می شدند، جریان احداث شهر آهسته می شد. برای مثال، پس از شاپور دوم که تعدادی از پادشاهان ضعیف به سلطنت رسیدند، تا زمان قباد، روند مزبور سیر نزولی پیمود. سپس در دوره قباد و انوشیروان، قدرت اشراف و زمین داران بزرگ دوباره کاهش یافت. بنای شهرهایی مانند اردشیر خره، به اردشیر، بهمن اردشیر، رام اردشیر و ... به اردشیر اول نسبت داده شده  و قباد خره، شهر قبادش، ارجان و ... به قباد نسبت داده شده است( سلطان زاده ، 1365 : 41 – 43).

شهرنشيني در اين دوره توسعه يافت و به ويژه طبقه‌اي جديد موسوم به «دبيران» شكل گرفت كه جايگاهش در شهرها بود. پادشاهان ساساني تعداد بسياري شهر احداث كردند، با اينكه بيشتر شهرهاي احداث شده، از نظر اقتصادي وابسته به مناطق اطراف خود بودند اما گروهي از شهرهاي تجاري و بندري نيازهاي خود را از نواحي دور دست تهيه مي‌كردند. پيشه‌وران در شهرها فعاليت داشتند و هر رشته‌اي داراي صنفي ويژه بود كه اعضاي آن در محله يا كوي خاص در شهر يا جوار آن سكونت مي‌نمودند. از ويژگي‌هاي مهم شهرهاي اين عصر، وجود بازارهاي مجهز در آنها بود. (سایت vista.ir).

•        سلوکیان :

در زمان سلوکی ها، اراضی کشور به دو گروه اراضی پادشاهی و اراضی شهری تقسیم می گشت. در اراضی شاهی، مهاجرنشینهای نظامی احداث می شد. هر یک از این مهاجرنشینها، قطعه ای زمین با امکانات لازم دریافت می کرد و در ازای آن متعهد می شد که در مواقع ضروری، خدمت نظامی انجام دهد( سلطان زاده ، 1365 : 60 و 61 ).

در عهد سلوکیان، تعداد زیادی شهر احداث شد. یکی از هدف های اصلی آنها در احداث شهرهای جدید ، ایجاد مهاجرنشینهای یونانی بود که توسط آنها بتوانند سرزمینهای تحت حاکمیت خود را به سهولت اداره و کنترل کنند( همان ).

در این عصر، حداقل تعداد 9 شهر در همین نواحی بنا شد. که همه آنها نقش بازرگانی و تجاری    داشتند. بدون شک در پی رونق برخی از رشته های صنایع دستی مانند پارچه بافی و فلزکاری تعداد شهرها افزایش یافت( همان : 57 ). شهرسازي و شهرنشيني در اين دوره تحت تاثير دو عامل عمده بود؛ نخست، ضرورت حفظ سرزمينهاي پهناور تحت سلطه و نحوه انتظام و اداره امور كشوري و لشكري؛ دوم، توسعه بازرگاني و صنعت. رونق شهرنشيني و تجارت و بهبود وضع اقتصادي كشور در زندگي همه مردم به طور يكسان تاثير نگذاشت و بيش از همه يونانيان و لايه‌هاي مرفه شهرنشين از پي‌آمدهاي تحولات مذكور برخوردار شدند. در اين دوره كمتر اتفاق مي‌افتاد كه شهري در نقطه‌اي غير مسكون بنا شود، بلكه بيشتر آبادي‌هاي مستعد و شهرهاي كوچك را توسعه داده و برگرد آنها حصاري مي‌ساختند و به شهر و اهالي حقوق پوليس (دولت ـ شهر) داده مي‌شد و باتوجه به بنيان‌گذار شهر نام جديدي به آن اعطا مي‌شد و به همين سبب بسياري از شهرها داراي دو نام مي‌گرديدند چنانكه «تيسفون»، «سلوكيه» و شهر قديمي «دورا» همگي «اروپوس» ناميده شدند( سایت vista.ir ).

•        اشکانیان :

جامعه ایلی همراه با جامعه روستایی و بخشی از جامعه شهری، موفق می گردند تا دولت اشکانی را بر پهنه وسیعی از ایران آن روزگاران مستقر سازند. هماهنگی و همنوایی سه جامعه تحت سلطه این دولت سبب می گردد تا دولت قدرتمند اشکانی نزدیک به شش قرن اقتدار خود را بر سرزمین بگستراند، بازرگانی را رونق بخشد و از آن راه به شهرنشینی و شهرگرایی شتاب دهد( حبیبی ، 1386 : 21 ).

روشن گرديده است که تعدادي از شهرهاي اشکانی در آغاز براي مقاصد نظامي ساخته شده‌اند و سپس در اثر توسعه به شهر تبديل گشته‌اند. تيسفون ابتدا اردوگاهي نظامي بود كه در برابر شهر سلوكيه در ساحل دجله بنا شد و هتره نيز جنبه‌اي دفاعي داشته است. علاوه بر طرح دايره‌اي، برخي از شهرها نيز با طرحي شطرنجي شكل ساخته مي‌شدند. در اين دوره علاوه بر شهرهايي مانند «تيسفون» و «هتره» كه بيشتر جنبه نظامي ـ اداري داشتند، شهرهايي نيز در مسير جاده‌هاي تجاري احداث يا احيا شدند. يكي از خصايص هنرمندان ايراني عهد اشكانيان قرينه‌سازي شديد است كه آن را در عهد هخامنشيان نمي‌بينيم( سایت vista.ir ).

نظام اداره مالیاتها و نحوه شهرنشینی در دوره پارتها، کمابیش در ادامه نظام حاکم در دوره سلوکیان   بود. شهرنشینی در این دوره چون دوره قبل، از رونق و تحرک برخوردار بود. شهروندان در زمینه اداره امور داخلی، انجام آداب و رسوم محلی، و درعقیده و مذهب و سایر زمینه ها از آزادی و خود مختاری ملموسی برخوردار بودند. همچنین در این دوره، تمایز بین زندگی شهری و روستایی نسبت به گذشته افزایش یافت( سلطان زاده ، 1365 : 61 و 64 ).

•  جمع بندی و نتیجه گیری :

در یک نگاه کلی به بحث های مطرح شده در این مقاله، می توانیم شاهد قدمت بسیار طولانی شهر در ایران باستان باشیم. در جایی از این مقاله گفته شد که ایران، با شهرنشینی ظهور کرد. برای اثبات این گفته باید به قوم آریایی ها که بنیان گذار نام ایران بر این سرزمین بودند اشاره کرد. ایران با آریایی ها متولد می شود و آریایی ها هم با شهرنشینی؛ پس جای تعجب نیست که ایران از همان ابتدای کار با مفهوم شهر آشنا بوده است. در جای دیگر، با این گفته مواجه شدیم که وقتی آریایی ها به این سرزمین آمدند، با پدیده نیمه شهرنشینی مواجه شدند. به عبارت دیگر به نظر می رسد اگر بخواهیم قدمت شهرنشینی ( شامل اشکال ابتدایی آن ) ایران را کشف کنیم، باید به زمانی دورتر از ورود آریایی ها به این سرزمین سفر کنیم. زمانی که بشر به تازگی در حال بالا رفتن از اولین پله های  نردبان تمدن بود.

شاید بتوان گفت که تمایل ایرانی ها به تشکیلات پیچیده حکومتی، مذهبی، نظامی و اجتماعی، باعث حرکت مفهوم شهر به سمت پیشرفت شد. اگر با دقت نگاه کنیم، می بینیم که تمام حکومت های ایران باستان تمایل به تاثیرگذاری بر روند شهرنشینی ایران داشتند و هیچ کدام باعث پسرفت این فرآیند نشدند. با وجود اختلاف نظرها درباره قدمت دقیق شهرنشینی در ایران باستان، اما همگی موافقند که حدودا به حداقل پنج هزار سال پیش بر می گردد. از لحاظ تاریخی و در یک نگاه جامع به تاریخ سرزمین های متفاوت، می توان دید که هر سرزمینی که زودتر به مرحله کشاورزی رسیده و این مرحله را به خوبی پشت سر گذاشته، به مرحله شهرنشینی دست یافته است؛ زیرا کشاورزی، مقدمه ای بر تمدن است  و بدون رسیدن به آن، دستیابی به تمدن امکان پذیر نمی باشد. از آنجا که ایرانی ها از اولین اقوامی بودند که به مرحله کشاورزی رسیدند و تمدن را به سرزمین خود وارد کردند، دیری نگذشت که به اشکال متفاوت شهر و شهرنشینی دست یافتند.

در دستیابی به این مفهوم، عوامل خارجی مانند حمله اسکندر مقدونی به ایران و جنگ هایی که با ملتهای دارای تمدن انجام می گرفت، نقش داشتند اما در این مقاله به دلیل محدودیت موضوع بحثی از آنها پیش نیامد.

• ·        منابع :

1 ) فضایی، یوسف، آفرینش جهان، انسان و آغاز شهرنشینی، چاپ اول، آشیانه کتاب، 1390.

2 ) سلطان زاده، حسین، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، چاپ دوم، نشر آگاه، 1362.

3 )حبیبی، سید محسن، از شار تا شهر، چاپ دوم، نشر دانشگاه تهران، 1386.

4 ) سلطان زاده، حسین، مقدمه ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، چاپ اول، نشر آبی، 1365.

5 ) تاریخ شهرنشینی اشکانیان / برگرفته از  سایت vista.ir

6 ) اعلمی، حمید، دایره المعارف مصور ایران و جهان، چاپ پنجم، نشر صائب، 1390.