علم و اسطوره ( بخش نخست )

 نمونه این موضوع ، کره ماه است که در اساطیر ملل به عنوان نیرویی مرموز و ناشناخته ( و شاید با موجودات عجیب تر و ناشناخته تر در آن ) مطرح شده است به طوری که " سومه " ( خدای گیاهان و خوراک ) در عقاید هند باستان همان اسطوره ماه است و همچنین است وضعیت " بدر " و " هلال " ماه که در اساطیر ، ناشی از نفرین " دکشه " ( پدر زن ماه ! ) یا دو نیم شدن ماه به دست " شیوا " است ولی با توسعه دانش ، امروزه علاوه بر آشکار شدن دلایل علمی برای وضعیت بدر و هلال برای ماه و به تاریخ پیوستن این اساطیر در باره ماه ، بشر روی این " خدای اساطیری " قدم نیز گذاشته و شاید تا چند ماه یا چند سال دیگر ، تور تفریحی ماه گردی روزانه نیز برپا شود . همچنین است اعتقادات بس قویتر در باره خورشید که در اساطیر یونان ، خدای روشنایی ( هلیوس که نام خورشید و هلیوم نیز از آن مشتق شده است ) با ارابه خود ، آن را در هر روز از مشرق به مغرب می برد و دوباره صبحی دیگر و سفری دیگر . در اساطیر ملل ، انبوهی از خدایگان که هر یک ناشی از " احترام یا ترس بشر از یک مفهوم یا موجود غریب و ناشناخته است " به چشم می خورد مانند اساطیر یونان که در آن ،  خدای جنگ ( کریتوس و مارس ) ، خدای دریاها ( پوسیدون ) ، خدای خدایان ( زئوس ) ، خدای دوزخ ( هادس ) ، خدای آتش ( ولکان که اصطلاح ولکانو به معنای آتش فشان نیز از همین ریشه است ) ، خدای زیبایی ( ونوس ) ، خدای عقل و خرد ( میترا ) و دهها و صدها خدایگان و موجود ساخته ذهن بشر وجود دارد . در این اساطیر ، هرکول ( هراکلیوس ) به عنوان اولین و تنها بشری است که به مقام خدایی می رسد ، اطلس تایتانی است که کره زمین را بر دوش گرفته است ، پرومتئوس فرشته ای است که مورد علاقه و لطف خدای خدایان ( زئوس ) بوده ولی به دلیل آموزش استفاده از آتش به انسان ، مورد خشم وی قرار گرفت ، سربریوس سگ سه سری است که تحت فرمان هادس بر دوزخ نگهبانی می کند ، آراخنه زن بافنده ای است که با خشم خدایان روبرو شده و به صورت عنکبوتی مسخ شده است ( و حتماً به همین دلیل است که عنکبوت ، بافنده حرفه ای است ! ) . انواع اسامی و القاب مانند آرگونات ، کایرون ، اورانوس ، آفرودیته ، آشیل ، ایکاروس ، کرونوس ( خدای زمان و هم خانواده کلمه کرونومتر ) ، اِروس و ... در اساطیر یونان ، فنگ هوانگ ، هولی ژینگ ، کیلین ، پانگو ( خدای خدایان و آفریننده جهان ) ، نیان و ... در اساطیر چین ، آناهیتا ، اژدرهاک ( ضحاک ) ، هما ، سیمرغ و ... در اساطیر ایران و دورگا ، ناراسیما ، شیوا ، ویشنو و ... در اساطیر هند نیز وجود دارد که هر یک بیانگر آرزوها ، بیمها ، امیدها و ناشناخته های جهان از دید بشر در دوران باستان است . سوالی که در اینجا پیش می آید اینست که آیا می توان مرز مشخص و دقیقی برای علم ( یافته های سیستماتیک بشر ) و اسطوره متصور بود و به عبارت دقیقتر ، آیا بشر امروز از اسطوره خلاصی یافته و اسطوره ها با تمامی جلوه ها و نمودهای خود ، از جامعه بشری و از تفکر انسانی رخت بربسته است ؟ سوالی است بس دشوار با پاسخی دشوارتر . دشوار از آن نظر که اگر سوال شود که آیا علم ، خود به اسطوره تبدیل شده است ، چه پاسخی می توان داد ؟ مرز میان علم و اسطوره چیست ؟ چه میزان از یافته های " علمی " بشر ، با اسطوره آمیخته است و در حالت کلی تر و در حوزه باورها ، چه میزان از " باورهایمان " با اسطوره و مشتقات آن ( مانند تابو و توتم البته به شکلهای مدرن ) تلفیق شده است ؟ اگر علم را همان " دانش سیستماتیک " بنامیم ( که علوم تجربی تنها بخشی از آن خواهد بود ) ، تا چه میزان از یافته های علمی مبتنی بر اسطوره های ذهنی و در حقیقت تابوهای ذهنیمان هستند ؟ به عنوان مثال ، مگر نه اینست که پذیرش غیرمنحنی بودن زمین منجر به این نتیجه در هندسه شده است که " کمترین فاصله میان دو نقطه ، خط راست است " و این موضوع برای قرنها و بلکه هزاران سال ، تابویی برای دانشمندان ریاضی بود ولی با گذشت زمان ، بشر مجبور به ترک این باور و پذیرش " منحنی بودن سطح زمین و فضا " و در نتیجه پذیرش این گزاره شد که " نزدیکترین فاصله میان دو خط ، یک منحنی و دورترین فاصله ، یک خط راست است " ؟ . نمونه دیگر آنست که مطابق آنچه در تاریخ آمده است ، در قرون وسطی برای دانستن تعداد دندانهای اسب ، به جای شمارش آنها به تحلیل احادیث و روایات در مورد تعداد دندانهای اسب می پرداختند . پس اگر برای آگاهی از تعداد دندانهای اسب به شمارش آن بپردازیم ، کاری علمی انجام داده ایم و اگر منتظر دستور از " خدای شمارش " یا " خدای دندانها " یا هر خدای ساختگی دیگر باشیم تا تعداد دندانها را برایمان ابلاغ نمایند ، دچار تابو و اسطوره شده ایم . اسطوره ، خود نمونه ای از تابو است و برای نقد اسطوره ، باید به بررسی تابوها در زندگی بشر امروز پرداخت . تابو از یک طرف معنای " مقدس " و از طرف دیگر معنای " حریم ممنوعه " دارد ( یعنی هر چه در ذهن انسان به تابو تبدیل شود ، اولاً بسیار مقدس و محترم است و ثانیاً انکارناپذیر بوده و حریمی است که بحث در باره آن ممنوع است ) . اساطیر نیز مقدس بوده ، دارای حریم ممنوعه بوده اند . آن چه در اینجا می توان گفت اینست که اساطیر ، مشهورترین قربانیان تابویی بشر هستند ( یعنی مشهورترین تابوهایی هستند که برچسب تابویی بر آنها زده شده است ) ولی تابوهای بیشماری در عقاید ، باورها و انگاره های امروزین بشر وجود دارد که بسیار بیش از اساطیر ، بر نحوه تفکر بشر تاثیر داشته و به دلیل ظاهر آراسته آنها ، بس خطرناکتر از گذشته و تفکر اسطوره ای هستند . واقعیت اینست که بسیاری از باورهای روزمره زندگیمان ، ماهیت تابو دارند . از دیدگاه اینجانب ، هر باوری در زندگی که " مقدس " و بحث در باره آن " ممنوع " باشد ، خاصیت تابویی داشته و مذموم است . پس مخالفت یا موافقت با امری ، فی نفسه تابو نیست بلکه " نحوه و مبنای " مخالفت و موافقت ، تعیین کننده تفکر علمی یا اسطوره ای ( تابو ) می باشد . اگر مخالفت یا موافقت با هر پدیده ای ، بر اساس اصل " تقدس " و " ممنوعیت " باشد ، با تفکر اسطوره ای مواجه خواهیم بود و اگر مخالفت یا موافقت بر مبنای استدلال و بر پایه نظم فکری و منطقی باشد ، با تفکر علمی مواجه خواهیم بود . برای مثال ، اگر ایده موافقان و مخالفان اینترنت ( به عنوان یک پدیده کاملاً نوین ) بر مبنای استدلالات منطقی و علمی ( سیستماتیک و استدلالی ) باشد ، با " موافقت یا مخالفت علمی " مواجه هستیم ولی اگر موافقت یا مخالفت با پدیده اینترنت بر پایه انگاره های مقدس و حریم ممنوعیت استدلالی باشد ( یعنی موافقت صرفاً بر پایه موافقت محض و نه استدلالی و مخالفت نیز بر پایه مخالفت محض و نه استدلالی باشد ) ، با نگرش اسطوره ای در مورد این پدیده ( اینترنت ) مواجه خواهیم بود اما اگر همانند شمارش دندانهای اسب در مثال پیش گفته ، به شمارش مزایا و معایب این پدیده ( اینترنت ) و راهکارهای تقویت مزایا و کاهش معایب آن بپردازیم ، شیوه علمی ، منطقی و استدلالی را پذیرفته ایم . دلیل دارم که خدایمان نیز با وجود نگرش اسطوره ای و تابویی بسیاری از دینداران به او ، شیوه علمی و استدلالی را می پسندد و به این شیوه توصیه می کند ، آنجا که فرمود : " لا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِه عِلم " ( پیرو چیزی که به آن آگاهی ندارید نباشید ) . این یعنی مرز میان اسطوره ( تابو ) و علم . پس خدایمان نیز خدایی علمی ، منطقی و استدلالی است . مهم اینست که هر چیز ( دقیقاً هر چیز ) را استدلالی پذیرفته یا رد کنیم و مطمئن باشیم که با این شیوه ، خدای خود را به درستی اطاعت کرده ایم . معتقدم که حتی اگر باورهای مقدس و جزمی خود را به صورت استدلالی رد کنیم ( که در تصور عام ، باید انتظار عذاب الیم در این خصوص داشته باشیم ) ، بسیار بهتر از آنست که آنها را به صورت اسطوره ای بپذیریم . به عبارت دیگر رد استدلالی اسطوره ها و باورهای تابویی ما بسیار مناسبتر از پذیرش اسطوره ای آنها ( بدون استدلال و بدون دانش ) است . از آنجا که آسمان در تعبیر علمی آن ، همان فضای بیرونی کره زمین است ، هر چه از آسمانها انتظار داریم ( خدایگان و افسانه ها و اسطوره ها ) ، معنایش انتظار از سیارات دیگر است که از دیدگاه استدلالی ، مذموم بوده و مانند آنست که در سیاره مریخ ، منتظر نزول اتفاقاتی از کره زمین باشیم ( زیرا برای مریخ نیز ، زمین جزء آسمانهاست و می تواند محل استقرار خدایگان و اساطیر باشد ) اما اگر بپذیریم که زمین و آسمان آن و مریخ و آسمان آن همانند هر سیاره و ستاره دیگر ، جزئی از یک دستگاه عظیم به نام جهان هستی است ، دیگر مفهوم استقرار خدایان و اساطیر در آسمانها معنای خود را از دست داده و مبانی تحلیلی ، علمی و استدلالی جایگزین مبانی تابویی و اسطوره ای می شود . بدین ترتیب ، هیچ میوه ممنوعه ای در جهان وجود نخواهد داشت و هر چیز اعم از پدیده ها ، موجودات ، مفاهیم ، ذهنیات ، باورها و موضوعات عالم ، با محک و عیار استدلال و دانش سنجیده خواهد شد و این " سنجه پذیری " ( علیرغم تفکر اسطوره ای و تابویی به معنای تقدس و ممنوعیت ) ابزاری قدرتمند و موثر برای درک جهان هستی بر پایه توصیه بسیار مهم خداوند ( لا تقف ما لیس لک به علم ) خواهد شد . تصور جهان اسطوره ای ، تصور جهانی بی پایه و بس شکننده است که مطابق با سلایق ، آرزوها ، آمال ، ترسها ، سلطه ناشناخته ها و موهومات شکل می گیرد ولی تصور دنیای استدلالی و شکستن تابوها و اسطوره های بی اساس و واهی بر پایه منشور پیش گفته الهی ، بشارت جهانی نواندیش ، نوگرا و پایدار با تفکرات علمی و استدلالی بشر را داده و حکومت حکمت را بر جهان جاری می کند . در چنین دنیایی است که ارزش بندگی یک درصدی خداوند بر پایه شناخت ، استدلال و آگاهی بیش از اطاعت صد درصدی بر پایه نگرش اسطوره ای به خداوند است . در نهایت ، وقتی بندگی خداوند از دید استدلالی نسبت به دید اسطوره ای و تابویی چنین باشد ، باید بازنگری جدی در باورهای روزمره مان در همه زمینه ها و جایگزینی منطق و استدلال به جای نگرش اسطوره ای و تابویی به موضوعات را سرمشق تفکرات خود قرار دهیم .           یاد بگیریم که آرامش و امنیت ذهنی خود برای باورهایمان را در تلاطم تفکر و اندیشه بیابیم و نه در جوار خاموشی و رخوت اسطوره ها.