ارزش خدمات خانــوار

محاسبات تفصیلی این مقادیر بر اساس نظام تعریف شده سازمان ملل متحد با عنوان " سیستم حسابهای ملی " ( SNA ) به صورت یکسان در تمامی کشورها محاسبه می شود . سازمان ملل متحد با توجه به مشکلات موجود و خصوصاً توسعه فعالیتها ، هر از گاهی به بازنگری در نحوه محاسبات تولید ملی می پردازد که مهمترین مقاطع بازنگری تا کنون ، در سالهای 1993 و 2008 بوده است . هر چند که تلاشهای زیادی برای جامعیت و کامل بودن محاسبات تولید ملی توسط سازمان ملل متحد صورت گرفته است ولی بررسیهای موجود نشان می دهد که هنوز نواقص عمده ای در محاسبه تولید ملی وجود دارد که متخصصین راه حل مشخصی برای آن ارائه نکرده اند . یکی از مهمترین نواقص محاسباتی تولید ملی ، نحوه محاسبه " خدمات خانوار " ( HOUSEHOLD SERVICES ) است . خدمات خانوار به معنای خدماتی است که توسط هر یک از اعضای خانواده برای تامین نیازهای معمول خانواده انجام می شود . این خدمات طیف گسترده ای از فعالیتها را در بر می گیرد که عمده ترین آنها شامل موارد زیر است :

1 – خدمات تهیه غذا ( پخت و پز )

2 – خدمات نظافت در منزل ( رفت و روب منزل ، شست و شوی البسه و ظروف ، گردگیری وسایل )

3 – خدمات مراقبتی ( مراقبت از فرزندان ، مراقبت از بیماران ، مراقبت از افراد مسن خانواده )

4 – انجام تعمیرات منزل ( تعمیر خانه مسکونی ، تعمیر وسایل منزل ، تعمیر وسایل شخصی افراد خانواده )

5 – سایر خدمات منزل ( مانند حمل و نقل و جابجایی افراد خانواده ، خرید ، کمک به آموزش فرزندان و اطو کردن البسه )

هر چند که روشهای محاسباتی موجود برای تولید ملی با تحولات عمده ای مواجه بوده است ، در بازنگری سیستم حسابهای ملی در سالهای 1993 و 2008 نیز امکان در نظر گرفتن بخش عمده ای از این خدمات در محاسبات تولید ملی به وجود نیامده است و این نکته ای است که در مستندات رسمی محاسبات تولید ملی نیز به آن اشاره شده است . به عنوان مثال ، در سند رسمی " سیستم حسابهای ملی 2008 " که به صورت مشترک توسط سازمان ملل متحد ، بانک جهانی ، صندوق بین المللی پول و کمیسیون اروپا در سال 2009 منتشر شده است ، خدمات خانوار به عنوان یکی از فعالیتهایی معرفی شده است که علیرغم اهمیت آن ، هنوز خارج از محدوده محاسباتی تولید ملی قرار می گیرد . این موضوع در بندهای 29-6 ، 9-44 ، 83-24 ، 44-29 و بندهای 145-29 تا 151-29 سند مذکور به تفصیل بیان شده است . خدمات خانوار را از نظر مفهومی می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد :

1 – خدمات خانوار که غیرقابل انجام توسط دیگران است و نمی تواند توسط شخص دیگری انجام شود ( مانند استراحت ، ورزش ، غذا خوردن ، استحمام و تفریح و گردش ) . این گونه خدمات قابل ارائه در بازار توسط دیگران نبوده و صرفاً باید توسط هر شخص برای خودش انجام شود و به همین دلیل فاقد ارزش بازار بوده و ماهیتاً قابل محاسبه در تولید ملی نیست .

2 – خدمات خانوار که توسط دیگران قابل انجام است ( مانند خرید ، پخت و پز ، نظافت ، تعمیر وسایل و حمل و نقل ) . این گونه خدمات می تواند شخصاً توسط هر یک از اعضای خانوار انجام یا به شخص و اشخاص بیرون از خانوار جهت انجام واگذار شود . به عنوان مثال ، شما می توانید البسه خود را شخصاً اطو نموده یا به اطوشویی جهت اطو نمودن واگذار نمایید ، غذای مورد نظر را خود بپزید یا از بیرون خریداری نمایید ، جابجایی افراد خانواده را خود انجام دهید یا به موسسات اتومبیل کرایه مراجعه نمایید ، منزل را خود نظافت نمایید یا به افراد نظافتچی واگذار نمایید . این گونه خدمات ، خود به دو گروه تقسیم کی شوند . گروه اول ، خدماتی هستند که توسط افراد خانواده بدون دریافت دستمزد یا هزینه انجام می شود ( مانند پخت و پز توسط خانمها و تعمیرات وسایل منزل توسط آقایان ) که هر چند دارای ارزش بازار هستند ، به دلیل انجام شخصی آنها ، در تولید ملی محاسبه نمی شوند . به این گونه خدمات ، خدمات با استفاده شخصی ( OWN USE SERVICES )  ، خدمات پرداخت نشده ( UNPAID SERVICES )یا خدمات درون خانواده ( INFRA HOUSEHOLD SERVICES )گفته می شود . گروه دیگر ، آن دسته از خدمات خانوار هستند که به غیر واگذار می شود و به دلیل تبادل وجه و انجام آن توسط عوامل بازار ( افراد یا شرکتها و موسسات ارائه دهندگان این خدمات ) قابل محاسبه در تولید ملی است و ارزش این گونه فعالیتها در بخش خدمات در حسابهای تولید ملی در نظر گرفته می شود .

تلاشهای زیادی صورت گرفته است که چارچوبی برای محاسبه ارزش خدمات شخصی خانوار ( آن دسته از خدمات که شخصاً توسط اعضای خانواده و برای مصارف همان خانواده انجام می شود ) طراحی شود که حاصل آن معمولاً در قالب " حساب خانوار " یا " حساب اقماری خانوار " ارائه می شود . مشکل اصلی در محاسبه ارزش این خدمات ، مبنای محاسبه آن است . به طور مثال ، در بند 29-6 سند پیش گفته سازمان ملل متحد ، آمده است که " زمان صرف شده برای خدمات خانوار " می تواند ملاک محاسبه ارزش خدمات شخصی خانوار قرار گیرد ولی این معیار نمی تواند معیار دقیقی برای این امر باشد . به عنوان مثال ، یک خانم در منزل و در ساعت مشخصی ، هم به پخت و پز ، هم به نظافت و هم به مراقبت از فرزندان می پردازد و نمی توان توزیع زمانی این فعالیتها را محاسبه کرد . همچنین نحوه محاسبه ارزش هر ساعت کار میان افراد مختلف ، متفاوت است و نمی توان ارزش یکسان برای کار افراد مختلف در نظر گرفت ( یعنی ممکن است یک پزشک همانند یک کارگر ساده در منزل به پخت و پز یا سایر امور بپردازد که طبیعتاً ارزش زمانی این دو یکسان نیست ) . به هر حال فارغ از پیچیدگیهای مفهومی و محاسباتی ارزش خدمات شخصی خانوار ، آن چه مهم است اینست که در کنار عدم امکان محاسبه و لحاظ این خدمات در تولید ملی تا کنون ، ارزش انجام این خدمات توسط اعضای خانواده نیز کمتر مورد توجه قرار می گیرد . در این رابطه ، هر چند بخشی از خدمات خانوار معمولاً توسط آقایان صورت می گیرد ( مانند تعمیر وسایل منزل ، حمل و نقل اعضای خانواده ، مراقبت از فرزندان و حتی کمک به پخت و پز و نظافت در منزل ) اما بخش عمده ای از این خدمات ، توسط خانمها در منزل انجام می شود . بر اساس محاسبات تقریبی موجود ، ارزش این گونه خدمات سهم قابل توجه و بسیار مهمی از تولید ملی را شامل می شود به طوری که بر اساس محاسبات غیررسمی موجود ، موارد زیر قابل بیان است :

1 – حدوداً یک چهارم ارزش کل تولید ملی در ایران ، مربوط به خدمات شخصی خانوار است به طوری که بر اساس محاسبات موجود و برای مثال ، ارزش تولید خدمات شخصی خانوار در سال 1388 معادل 105 هزار میلیارد تومان و ارزش تولید ملی با احتساب خدمات شخصی خانوار معادل 462  هزار میلیارد تومان بوده است .

2 – در کشور استرالیا این سهم معادل 51 درصد ، در آلمان ، سوئیس و انگلستان بیش از 40 درصد و در کانادا ، فنلاند ، نروژ ، امریکا و فرانسه بیش از سی درصد بوده است .

3 – بخش مهمی از این خدمات ، توسط خانمها انجام می شود به طوری که در ایران ، معادل 77 درصد از ارزش این خدمات متعلق به زنان و 33 درصد متعلق به مردان است . سهم زنان در ارزش خدمات تهیه غذا 90 درصد و در خدمات نگهداری از فرزندان 75 درصد بوده است و سهم مردان فقط در بخش حمل و نقل کمی بیش از 50 درصد می باشد . همچنین سهم زنان در ارزش خدمات شخصی خانوار در ژاپن معادل 85 درصد و در کشورهای سوئیس ، استرالیا و نروژ بیش از 65 درصد است .

کلیه مطالب فوق نشان می دهد که ارزش فعالیتهایی که بانوان در منزل انجام می دهند بسیار بالا بوده و هر چند به طور مشخص و مستقل حتی در محاسبات رسمی دولتها برای اندازه گیری تولید ملی در نظر گرفته نمی شود ، چیزی از ارزشهای ارائه دهندگان این گونه خدمات بویژه بانوان کم نمی کند و با توجه به این که بانوان ( مادران و همسران ) به طور ذاتی این امور را با علاقه ، جدیت و وسواس خاصی انجام می دهند ، جا دارد این خدمات را ارج نهاده و درودی فرستاد به تمامی مادران و همسران فداکار و مهربان به خاطر این خدمات که معمولاً یا ارزش آن از دید افراد خانواده پنهان می ماند یا افراد خانواده توجه چندانی به این اقدامات ندارند . خدماتی که اگر هر یک به صورت بازاری و توسط غیر افراد خانواده انجام شود ، با هزینه های گزاف مواجه بوده و طبعاً با چنین دلسوزی ، علاقه ، نظم و جدیت انجام نخواهد شد . در واقع برای تقدیر از مادران و همسران در این زمینه و به قول سهراب سپهری ، چشمها را باید شست ، جور دیگر باید دید .

این مطلب را به مناسبت فرار سیدن روز زن و چون شاخه گلی هر چند ناچیز ، جهت تقدیر از تمامی مادران و همسران دلسوز و فداکار به کاربران محترم سایت سپهر دانش تقدیم می کنم .