گزیده مفاهیم اقتصادی ( بخش دوم - اعتبار اسنادی ، ال سی )

اعتبار اسنادی ( LETTER OF CREDIT , LC ) یکی از اصطلاحات مهم در روابط مالی بین المللی است که بعضاً در روابط مالی داخلی نیز به کار رفته و به آن اعتبار اسنادی داخلی گویند . بهتر است موضوع را با مثالی آغاز کنیم . هنگامی که شما به فروشگاهی رفته و کالایی را به صورت نقد می خرید ، ساده ترین رابطه مالی و تجاری میان خریدار ( شما ) و فروشنده برقرار شده است . حال اگر پرداخت وجه کالا را از طریق دستگاه کارتخوان فروشگاه انجام دهید ، رابطه سه جانبه ای میان خریدار ، فروشنده و بانک عامل ایجاد شده است . با خرید از طریق کارت عضو شتاب و پرداخت مبلغ کالا از طریق کارتخوان ، شما به عنوان خریدار به بانکی که شما نزد آن بانک سپرده ای دارید اجازه می دهید که به اندازه مبلغ کالا از حساب شما کسر و به حساب فروشنده واریز نماید . به عبارت دیگر بانک با این عمل ، حساب شما را بدهکار و متقابلاً حساب فروشنده را بستانکار می کند . اکنون موضوع را با استفاده از حالتهای زیر کمی گسترش می دهیم :

الف – فرض کنید شما پول را نقداً پرداخت می کنید و فروشنده متعهد می شود کالا را در آینده ( ساعاتی دیگر یا در روزها و ماههای آتی ) به شما تحویل دهد . در این حالت ، کمترین ریسک مربوط به فروشنده است ( زیرا وجه کالا را نقداً دریافت کرده است ) و بیشترین ریسک متوجه شماست ( زیرا ممکن است فروشنده کالا را در زمان مقرر یا با کیفیت مقرر به شما تحویل ندهد ) . در این حالت معمولاً باید فروشنده ضمانتی برای تحویل بموقع و مناسب کالا نزد خریدار ارائه نماید .

ب – حالت دیگر آنست که شما ابتدا کالا را تحویل می گیرید و متعهد می شوید وجه آن را در آینده پرداخت کنید ( مانند معاملات نسیه ) که در اینجا بیشترین ریسک متوجه فروشنده و کمترین ریسک متوجه شما به عنوان خریدار می باشد . در این حالت باید ضمانتی از طرف خریدار نزد فروشنده جهت پرداخت وجه کالا به شکلی که توافق می شود ( تدریجی یا یکجا ) ارائه شود .

پ – در حالتی دیگر ، خریدار و فروشنده توافق می کنند که کالا در آینده ( مثلاً یک ماهه ) تحویل خریدار شده و وجه آن نیز در آینده ( کمتر ، برابر یا بیشتر از زمان تحویل کالا ) به فروشنده پرداخت شود که در معاملات بورس به این حالت " قرارداد آتی " یا " آتیها " ( FUTURES )گفته می شود . در این حالت ریسک معامله ، هم متوجه خریدار است ( به دلیل احتمال عدم دریافت کالا ) و هم متوجه فروشنده ( به دلیل احتمال عدم دریافت وجه کالا ) . در این حالت هر دو طرف معامله باید نزد یکدیگر برای انجام بموقع و مناسب تعهدات خود تضامینی ارائه نمایند .

در معاملات کوچک و همچنین معاملات سنتی که طرفین معامله از یکدیگر شناخت لازم را دارند ( مانند دو همکار صنفی که با یکدیگر دارای چنین معاملاتی هستند ) معمولاً موضوع با قول و قرار عادی ، ارائه دستنویس به یکدیگر یا با واسط قرار دادن فرد مورد قبول طرفین ، حل می شود اما در معاملاتی که طرفین معامله از یکدیگر شناخت یا اطمینان کافی ندارند ( مانند این که خریدار و فروشنده از دو کشور متفاوت و به صورت مجزا باشند ) و خصوصاً در معاملات کلان که در آن ارزش مبادلات به صورت میلیون یا میلیارد دلار می باشد ، لازم است که ترتیبات خاص و استانداردی برای حصول اطمینان از اجرای تعهدات طرفین در خصوص معاملات موضوع حالت سوم فوق ( آتیها ) ایجاد شود . یکی از مطمئن ترین و رایج ترین ترتیبات در این زمینه ، استفاده از اعتبار اسنادی است . در مثال فوق ، فرض کنید که یک بانک به عنوان واسط مورد قبول طرفین از طرف خریدار تعهد نماید که وقتی فروشنده تعهدات کالایی خود را به صورت کامل انجام داده و کالا را در زمان مقرر و با کیفیت مقرر و با ترتیبات مقرر تحویل خریدار نماید ، وجه کالا را از طرف خریدار به فروشنده پرداخت نموده و در واقع تحویل وجه از طرف خریدار به فروشنده ( در صورت انجام کامل تعهدات فروشنده ) را ضمانت نماید . برای این موضوع ، بانک طرف خریدار به فروشنده ( یا بانک طرف فروشنده ) اعلام می نماید که موجودی حساب خریدار نزد بانک جهت پرداخت وجه در سررسید مقرر مسدود شده است تا در صورت انجام کامل تعهدات فروشنده ، هیچ نگرانی بابت پرداخت وجه وجود نداشته باشد و در واقع ریسک خریدار و ریسک فروشنده با این اقدام عملاً از میان می رود . به اعلامیه ای که طی آن ، بانک طرف خریدار به فروشنده یا به بانک طرف فروشنده این موضوع را اعلام می کند ، اعتبار اسنادی ( اعتبارنامه ) یا ال سی گفته می شود . بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ، اعتبار اسنادی را چنین تعریف کرده است : " هر گونه ترتیباتی که در بر گیرنده تعهد قطعی و بازگشت ناپذیر بانک گشایش کننده مبنی بر پذیرش پرداخت در قبال ارائه اسناد مطابق می باشد " ( بند 1-2 ماده 1 دستورالعمل اعتبار اسنادی داخلی - ریالی ) . مهمترین موضوعات مرتبط با مبحث اعتبار اسنادی شامل موارد زیر است :

1 – انواع اعتبار اسنادی . با توجه به ضروریات هر یک از انواع معاملات و همچنین بر اساس دستورالعملهای مربوطه ، اعتبارات اسنادی می تواند به شکلهای زیر صادر شود :

الف – اعتبار اسنادی قابل برگشت( REVOCABLE ) و غیرقابل برگشت . اعتبار اسنادی قابل برگشت ، قابلیت برگشت از تعهدات و فسخ اعتبارنامه پیش از موعد مقرر با توافق طرفین معامله ( خریدار و فروشنده ) را دارد .

ب – اعتبار اسنادی تایید شده( CONFIRMED ) و تایید نشده . حسب ضرورت و بنا به درخواست فروشنده و تایید خریدار ، اعتبار اسنادی باید علاوه بر بانک گشایش دهنده ، توسط بانک دیگری نیز تایید شود .

پ – اعتبار اسنادی قابل انتقال( TRANSFERABLE ) و غیرقابل انتقال . برخی از اعتبارات اسنادی در قالب ضوابط و مقررات مربوطه ، قابل انتقال به غیر توسط فروشنده می باشد . اصطلاحات ال سی مجدد یا تنزیل ال سی نیز مربوط به همین نوع از اعتبارات اسنادی است .

ت – اعتبار اسنادی دیداری( AT SIGHT ) و مدت دار( USANCE ) . اعتبار اسنادی دیداری به معنای پرداخت وجه به محض تایید تحویل کالاست و اعتبار اسنادی مدت دار ( یوزانس ) به معنای تعهد پرداخت وجه کالا پس از طی مدت زمانی بعد از تحویل کالاست ( که به شرایط مورد توافق خریدار و فروشنده بستگی دارد ) . یکی از کاربردهای مهم اعتبار اسنادی مدت دار مربوط به خرید کالاهایی است که برای ایجاد یک کارخانه یا خط تولید به کار می رود که طی آن ، برگشت وجوه مدتی پس از استقرار کارخانه و خط تولید مربوطه و با فروش محصولات طی زمان مشخصی صورت می گیرد .

ث – اعتبار اسنادی اتّکایی( BACK TO BACK ) و غیراتکایی . در اعتبار اسناد قابل انتقال ( بند پ فوق ) ، اعتبارنامه قابل انتقال مستقیم از ذینفعی ( فروشنده ) به ذینفع دیگر است ولی در اعتبار اسنادی اتکایی ، ذینفعِ یک اعتبارنامه با مراجعه به یک بانک ثانویه ، درخواست گشایش اعتبار اسنادی با گرو نهادن اعتبار اسنادی اولیه می نماید . به عنوان مثال ، اگر یک شرکت ایرانی از یک شرکت آلمانی کالایی را بخرد و در مقابل ، نسبت به گشایش اعتبار اسنادی به نفع شرکت آلمانی اقدام نماید ، شرکت آلمانی نیز این امکان را دارد که برای انجام خریدهای مورد نیاز خود از هر کشور دیگر ، اعتبار اسنادی اولیه را نزد بانک دیگری به عنوان وثیقه قرار داده و " درخواست گشایش اعتبار اسنادی ثانویه به اتکای اعتبار اسنادی اولیه " نماید .

ج – اعتبار اسنادی با پیش پرداخت که اصطلاحاً اعتبار اسنادی ماده قرمز( RED CLAUSE ) نامیده می شود . در برخی موارد ، خریدار و فروشنده توافق می کنند که بانک گشایش دهنده اعتبار قبل از تحویل کالا ، بخشی از مبلغ کالا را به فروشنده به عنوان پیش پرداخت منتقل کند . به دلیل اهمیت موضوع پیش پرداخت در این نوع اعتبار اسنادی ، عبارت پیش پرداخت به همراه مبلغ مورد نظر در قالب ماده جداگانه و با رنگ قرمز در متن اعتبارنامه نوشته می شد که به همین دلیل به آن ، اعتبار اسنادی ماده قرمز گفته می شود .

چ – اعتبار اسنادی گردان( REVOLVING ) و غیرگردان . اعتبار اسنادی گردان در شرایطی است که بانک گشایش دهنده اعتبار اسنادی ، تا سقف مبلغ مشخصی نسبت به صدور اعتبارنامه با درخواست مشتری خود ( خریدار کالا ) پرداخته و هر از گاهی متناسب با نوع معاملات مشتری ، این سقف مجدداً تامین شود و بدین ترتیب ، مشتری امکان درخواست مجدد اعتبار اسنادی پس از گشایش اعتبار اسنادی پیشین را خواهد داشت . این امر بستگی فراوانی به اعتبار مشتری نزد بانک دارد .

ح – اعتبار اسنادی داخلی - ریالی . در شرایطی که خریدار و فروشنده ( متقاضی و ذینفع ) و همچنین بانک گشایش کننده اعتبار اسنادی ، داخل مرزهای کشور باشند و محاسبات اعتبار اسنادی به صورت ریالی باشد ، با اعتبار اسنادی داخلی – ریالی مواجه خواهیم بود . بر اساس تعریف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران : " اعتبار اسنادی که به ریال ایران گشایش می گردد و مقصد کالا و یا خدمت ، اقامتگاه بانک های مرتبط ، متقاضی و ذینفع آن ، در داخل مرزهای جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران واقع است ، اعتبار اسنادی داخلی – ریالی نامیده می شود " .

2 – مقررات گشایش اعتبار اسنادی . مقررات گشایش اعتبار اسنادی در سطح بین المللی توسط اتاق بازرگانی بین المللی ( ICC )در قالب مقررات متحدالشکل اعتبار اسنادی ( UCP )تدوین شده است . این مقررات برای اولین بار در سال 1933 تدوین و پس از چندین اصلاح در سالهای مختلف ، در سال 1993 نسخه UCP500 منتشر و در سال 2007 آخرین نسخه ابلاغی با عنوان UCP600 منتشر شده است . همچنین نسخه مقررات اعتبار اسنادی الکترونیک در قالب نسخه eUCP تنظیم شده است . تمامی اصطلاحات مورد استفاده در اعتبارات اسنادی ، بر پایه تعریف اصطلاحات در قالب " اینکوترمز " ( INCOTERMS ) به معنای " اصطلاحات تجارت بین المللی " است که توسط ICC تدوین شده است . در ایران ، آخرین نسخه دستورالعمل اعتبار اسنادی داخلی – ریالی توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در سال 1391 ابلاغ شده است . در این ابلاغیه تاکید شده است که مقررات مربوط به UCP ملاک عمل خواهد بود . همچنین ضوابط ناظر بر تعرفه های بانکی اعتبار اسنادی داخلی – ریالی در آذر ماه سال 1391 تصویب و در دی ماه همان سال ابلاغ شده است . در مهر ماه سال 1390 نیز الزامات ناظر بر فرایند اعتبار اسنادی داخلی – ریالی به تصویب شورای پول و اعتبار رسیده است . در قوانین داخلی ، تاکید شده است که کلیه اعتبارات اسنادی باید در سامانه پیام رسانی الکترونیکی مالی ( سپام ) نزد بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ثبت شود تا قابلیت اعتبار داشته باشد . 

3 – تعرفه ها . بر اساس ضوابط ناظر بر تعرفه های بانکی اعتبار اسنادی داخلی – ریالی ، تعرفه گشایش اعتبار اسنادی برای بانک گشایش دهنده در طول سه ماه اولیه ( یا کسر سه ماه ) ، معادل یک در هزار و برای هر ماه بعدی ( یا کسر ماه ) برابر با نیم در هزار مبلغ اعتبار اسنادی خواهد بود . به عنوان مثال ، تعرفه ( هزینه ) گشایش اعتبار اسنادی برای یک خرید به ارزش یک میلیارد ریال برای مدت شش ماه ، معادل دو میلیون و پانصد هزار ریال ( یک میلیون ریال برای سه ماه اولیه و پانصد هزار ریال برای هر ماه بعدی ) می باشد . برای اعتبار اسنادی مدت دار نیز هزینه جداگانه ای معادل دو درصد سالانه از زمان تحویل کالا تا زمان پرداخت وجه به فروشنده در نظر گرفته می شود . ضمناً اگر قرار باشد بانک دیگری ، اعتبار اسنادی بانک اولیه ( گشایش دهنده اعتبار اسنادی ) را تایید کند ، تعرفه بانک تایید کننده برابر با هفتاد و پنج صدم در هزار برای سه ماه اولیه ( یا کسر سه ماه ) و نیم در هزار برای هر ماه ( یا کسر ماه ) بعدی است .                           

4 – فرایند . فرایند ساده شده استفاده از اعتبار اسنادی بدین صورت است که ابتدا خریدار و فروشنده توافق می کنند که پرداخت وجه کالا از طریق گشایش اعتبار اسنادی باشد . سپس خریدار به بانک مراجعه کرده و درخواست گشایش اعتبار اسنادی می کند . بانک گشایش دهنده ، " ریسک اعتباری " متقاضی را بررسی کرده و در صورت مثبت بودن اعتبارسنجی ، نسبت به گشایش اعتبار اسنادی و اعلام آن به بانکی که از طرف فروشنده معرفی می شود ( یا بانک ذینفع که معمولاً در کشور فروشنده است ) اقدام می کند . بانک ذینفع پس از تایید اعتبارنامه ، موضوع را به فروشنده اعلام می کند . پس از حمل و تحویل کالا در موعد مقرر توسط فروشنده و ارائه اسناد مربوطه توسط وی به بانک ذینفع و تایید اسناد ، بانک ذینفع با ارائه مستندات تحویل کالا ، از بانک گشایش دهنده تقاضای انتقال وجه را می کند . بانک گشایش دهنده نیز پس از بررسی مستندات تحویل کالا و در صورت تایید مستندات ، به تعهد خود عمل کرده و وجه را به بانک ذینفع برای انتقال به فروشنده ( همان ذینفع ) حواله می کند و در نهایت ، بانک گشایش دهنده اسناد تایید شده تحویل کالا را به همراه سند انتقال وجه ، به خریدار ارائه می کند و بدین ترتیب ، کل فرایند گشایش اعتبار اسنادی تا انتقال وجه به مشتری و تایید نهایی کل فرایند انجام می شود .